ប្រវត្តិនៃច្បាប់ខ្មែរជំនាន់ដើម
ចុះផ្សាយនៅថ្ងៃ៖
ស្តាប់ - ១១:៤៩
នៅក្នុងនាទីខ្ញុំនិយាយពីរភាសា នៅសប្តាហ៍នេះ លោក ឆាយ ហុកផេង សូមអត្ថាធិប្បាយជូនលោកអ្នកពីប្រធានបទទាក់ទងនឹង ប្រវត្តិនៃច្បាប់ខ្មែរជំនាន់ដើម
ប្រិយមិត្រជាទីមេត្រី ថ្ងៃនេះ ខ្ញុំសូមលើកយកប្រធានបទមួយស្តីអំពី “ប្រវត្តិនៃច្បាប់ខ្មែរជំនាន់ដើម” មកធ្វើអត្ថាធិប្បាយជូនស្តាប់ ដើម្បីរំលឹកឡើងវិញនូវអតីតកាល របស់កម្ពុជា ដែលជាប្រទេសធ្លាប់មានការរៀបចំក្នុងផ្នែកគ្រប់គ្រង “ផែនទឹក ផែនដី” អោយមានសណ្តាប់ធ្នាប់ រៀបរយ សមសក្តិជា “ខ្មែរពូជអង្គរ”។
Chers amis auditeurs, dans l’une de mes précédentes chroniques j’ai mis l’accent sur l’importance de l’histoire dans la connaissance du monde. Aujourd’hui, nous allons voyager dans « la civilisation judiciaire khmère ». C’est notre thème du jour.
មានឯកសារខ្លះ សរសេរថា ចាប់ពីសម័យក្រោយលង្វែក ដែលបែកបាក់ខ្ចាត់ខ្ចាយ បន្ទាប់ពីសឹកសង្គ្រាមជាមួយប្រទេសសៀមមក ពោលគឺចាប់ពីគ្រិស្តសករាជ១៥៨៧ ក្បួនច្បាប់ខ្មែរយើងត្រូវបានទទួលការបាត់បង់អស់មួយចំនួន។
Vulgariser le droit ancien khmer à travers les codes de lois et les contes judiciaires n’est pas chose aisée. Essayons tout de même de relever le défi. Parmi les anciens codes de lois khmères, citons la loi rurale de l’an 1693 et le code dit des chefs des tribunaux de l’an 1723. Cependant, c’est le code des querelles, code révisé en 1853 qui taille la part du lion dans cette chronique.
ក៏ប៉ុន្តែ បើយោលទៅលើសម័យកាលនៃព្រះជ័យចេស្តារាមាឥសូរ បរមសុរិន្ទ បរមពិត ស្តេចខ្មែរអង្គនេះបានមានព្រះអង្ការនៅថ្ងៃចន្ទ ៣រោច ខែកត្តិក ឆ្នាំច គ្រិស្តសករាជ១៦៧៥ថា ព្រះមហាក្សត្រដែលគ្រប់គ្រងព្រះនគររក្សាផែនដីទៅអនាគត ត្រូវតែមានការប្រតិបត្តិតាមច្បាប់។
Dans ce code, les peines sont graduées suivant le rang social des protagonistes, d’une part, et d’autre part, selon la nature de l’arme utilisée. Exemples : si une femme libre frappe l’enfant d’une autre femme libre ou l’enfant d’une femme non libre, c’est-à-dire l’enfant de son esclave, la peine est doublée.Second exemple : si on frappe quelqu’un avec la main il sera puni à une peine. S’il utilise un bâton en bois pour frapper, cette peine est doublée. Si le bâton est en fer, la peine est triplée.
កាលព្រះអង្គនៅក្នុងតំណែងជាឧភយោរាជ មុននឹងឡើងគ្រងរាជបល្ល័ង្ក ព្រះជ័យចេស្តារមែងធ្វើការព្យាយាមសិក្សាច្បាប់ខ្មែរ ដោយព្រះតម្រិះផ្ទាល់។ នៅក្នុងអង្គជំនុំ សេនាបតី មន្ត្រីធំតូច គឺនាថ្ងៃ៣រោចនោះ ព្រះមហាក្សត្រលោកបានធ្វើការកត់សំគាល់ថា ច្បាប់អំពីបុរាណដែលយើងយកមកអនុវត្ត ប្រើប្រាស់សព្វថ្ងៃនេះ តឹងតែងណាស់។
Par ailleurs, le rang social de la victime détermine le montant de l’amende à payer. Exemple : si on insulte la tante du roi, la peine prévue est une amende de 10 anching soit l’équivalence de 7kg5 d’argent pur. Si on insulte un prince ou une princesse l’amenden’est que de 9 anching. Par rang social, on entend également l’âge de la victime. Si les enfants se disputent entre eux et si l’un des parents, frappe l’enfant d’un autre, le dit parent sera condamné à une amende double, car « les enfants sont innocents » dixit l’article 10 du code des querelles.
ព្រះបាទជ័យចេស្តា ក៏បានមានព្រះតម្រិះបន្តទៅទៀតថា នៅវេលានេះ គឺថ្ងៃ៣រោច ខែកត្តិក ឆ្នាំច ដែលត្រូវគ្រិស្តសករាជ ១៦៧៥នេះ គួរតែយើងរៀបរៀងកែប្រែច្បាប់ អំពីបុរាណអោយបានត្រឹមត្រូវល្អ។
Au chapitre des contes judiciaires, citons l’histoire d’un roi qui jugea un conflit survenu entre trois individus parce que chacun prétendait coucher entre les deux autres. En guise de verdict, le roi ordonna aux plaignants de coucher de manière à avoir le sommet de leurs têtes au même point ; aussi, disait le roi khmer, chacun de vous sera couché entre les deux autres. Le roi Salomon aurait donné le même verdict.
រួចហើយ ព្រះជ័យចេស្តាទ្រង់លើកយកច្បាប់ទាំង២៤ក្រមមកកែសម្រួលបន្ធូរបន្ថយ កុំអោយតឹងរ៉ឹងពេក។ ពោលគឺមានក្រមសុភាធិបតី ក្រមចែកមុខងារ ក្រមទសភរិយា ក្រមចែកពល ក្រមឧទេន ក្រមរុងសង្ឃ ក្រមពហុលទេព ក្រមគោ ក្រមសេះ ក្រមទូក ក្រមសួស្តី ព្រះធម្មសាត្រ។ល។
Sous un arbre ombragé, un voyageur planta sa lance sur le sol puis s’absenta. Le précédent voyageur y avait laissé le reste de son repas. Le troisième voyageur avec ses chiens arriva. Les chiens en se battant pour le repas firent tomber la lance blessant mortellement le 4ème voyageur qui pénétrait sur le lieu. Au procès, le voyageur qui avait laissé le reste de son repas et le maître des chiens, tous les deux furent condamnés au paiement des obsèques. Le propriétaire de la lance, quant à lui, fut condamné aux dommages intérêts à la famille de la victime. Il en est de même par application du droit dit moderne : on impute la responsabilité de la garde de la chose à son gardien, ici le gardien de la lance est son propriétaire, c’est-à-dire le deuxième voyageur.
ឧទាហរណ៍ក្នុងក្រមធម្មសាត្រ ខ្ញុំសូមលើកយកចំណុចខ្លះៗ មកអត្ថាធិប្បាយដូចតទៅនេះ។ “កុលបុត្រ ដែលជាតុលាការឯណា រកយុត្តិធម៌តាម៤ប្រការ គឺស្រឡាញ់១ ក្រោធ១ ខ្លាច១ វង្វេង១ ប្រៀបដូចព្រះចន្ទខែរនោច ប៉ុន្តែបើពុំស្រឡាញ់ ពុំក្រោធ ពុំខ្លាច ពុំវង្វេង គឺដូចព្រះចន្ទខ្នើត”។
A ne pas confondre la solution civile citée plus haut et la sanction en droit pénal. Pénalement, le gardien de la lance ne peut être retenu pour responsable de la mort du 4ème voyageur. La volonté de donner la mort n’est pas prouvée. Aussi, dit-on l’élément intentionnel fait défaut. La loi sur « les Juges » promulguée sous le règne du roi khmer PreahCheyChestha dispose en son article 4 (section 2ème) que la faute involontaire de cracher ou moucher sur quelqu’un est punie des deux tiers de l’amende. Pas l’amende entière. En revanche, si l’auteur crache volontairement sur quelqu’un, il est puni de l’amende entière.
ក្រមធម្មសាត្រមានចែងទៀតថា ឈ្មោះសុភា១ គឺប្រកបទៅដោយសំដីសំដែងវោហារអោយសុភាព រៀបរយពិរោះ ក្បោះក្បាយ ដោយសុចរិតធម៌ ឈ្មោះចៅក្រម គឺអោយពិតពិល រមិលមើល កូនក្តី ដែលវិវាទនឹងគ្នា អោយសុខជានឹងគ្នា។
Le code khmer de1853 cité plus haut prévoit la peine d’amende en matière de diffamation, mais si l’injure repose sur un fait vrai et que la preuve de la vérité est rapportée au juge, l’innocence est prouvée. C’est exactement la même solution dans la loi française de 1881en matière de presse et communication.
ខ្ញុំសង្ខេបក្រមព្រះធម្មសាត្រ ដោយលើកយកវគ្គមួយនេះថា “ឈ្មោះតុលាការ” គឺអោយមានមេត្តាដល់កូនក្តីទាំងសង្ខាង ដោយចិត្តស្មើ អោយយកករណីនោះមកទុកជាកិច្ចធុរៈ ជាកង្វល់នៃខ្លួននោះ ទើបប្រកបឈ្មោះប្រាកដជាសុភាចៅក្រម តុលាការ ពិភាក្សាសេចក្តី ដោះទុក្ខអាណាប្រជានុរាស្រ្ត ស្នងព្រះនេត្រព្រះឧស្ធ ព្រះមហាក្សត្រ។
Deux individus ont trouvé par hasard de l’or dans une jarre enterrée. Après le partage de l’or, les deux hommes se disputent la propriété de la jarre. Le juge ordonne qu’elle soit coupée en deux. Moralité de l’histoire : « quel que soit celui qui apporte une plainte et quel que soit l’objet de cette plainte, le juge doit la recevoir (…) ». Extrait de l’article premier de la loi dite « Loi des plaintes » de l’an 1874.
មាត្រាទី៩នៃក្រមព្រហ្មទណ្ឌឆ្នាំ១៨៩០ បានចែងថា ប្រសិនបើរកឃើញអាវុធដែលឃាតករប្រើដើម្បីសំលាប់ រឺមួយក៏ថ្នាំពុលដែលឃាតករដាក់សំលាប់បំពុលនេះ ឃាតករត្រូវទទួលទោសប្រហារជីវិត ដោយអាវុធរឺថ្នាំពុលដែលវាបានប្រើប្រាស់សំលាប់គេ។
Cependant, la loi interdit aux personnes suivantes de porter plainte. Ce sont : les aveugles, les sourds, les infirmes et incapables de marcher, les mendiants, les hermaphrodites, les vieillards qui radotent et qui ont perdu la mémoire et les jeunes enfants qui parlent tantôt d’une manière tantôt d’une autre.
នៅក្នុងមាត្រាទី១នៃក្រមចោរ១៨៩០ ទោសពៃរ៍មានតម្លៃទៅតាមលំដាប់នៃរបស់ដែលចោរវាលួចបាន។ ឧទាហរណ៍ ប្រសិនបើតម្លៃរបស់នោះ ថ្លៃពី១ដំឡឹងដល់២០ដំឡឹង (១ដំឡឹងស្មើនឹងប្រាក់សុទ្ធទំងន់៣៧ក្រាមកន្លះ) ប្រាក់ពិន័យគឺថ្លៃស្មើនឹងប្រាក់ដែលចោរលួចបាន។ ប៉ុន្តែ ពិន័យត្រូវគុណនឹង២ ប្រសិនបើដំលៃនៃរបស់ដែលវាលួចនោះ លើសពី២០ដំឡឹង រហូតដល់៣០ដំឡឹង។
L’état de nécessité qui est une cause d’irresponsabilité pénale était prévue dans la loi khmère dite « Loi des plaintes », en son article 10 alinéa 2 : « Si on a vu des gens voler des objets d’une valeur moindre que les frais de justice, on doit avoir pitié d’eux, reprendre les objets volés et refuser la plainte ». En période de grande récession économique, la disposition de cette loi nous invite à méditer sur l’opportunité de poursuite, autrement dit, le vol d’une baguette de pain ou d’une boîte de fromage, c’est un délit, certes, néanmoins, cet acte mérite –t-il que son auteur soit jugé par le tribunal ?
ក៏ប៉ុន្តែ ពិន័យត្រូវគុណនឹង៩ ប្រសិនបើរបស់ដែលចោរលួច ជាសម្បត្តិជាតិ រឺរាជសម្បត្តិ។ ប្រសិនបើជនណាចោទប្រកាន់ដោយគ្មានភស្តុតាងទៅលើអ្នកដទៃ ជននោះត្រូវទទួលទណ្ឌកម្មដូចដែលចោរ វានឹងត្រូវបានទទួលដូច្នោះដែរ។ ខ្ញុំសូមសង្ខេបការររៀបរាប់អំពីច្បាប់ខ្មែរដើមដ៏ល្អៗទាំងឡាយនេះត្រឹមនេះសិន។ សូមអរគុណប្រិយមិត្តRFI។
Pour en terminer, citons l’histoire du palais incendié par une braise de brochette en bois. Un milan ayant volé au voyageur qui faisait cuir un morceau de viande embrochée, l’oiseau déposa la brochette sur le toi du palais causant un incendie. Le roi demanda à son astrologue la cause de l’incendie. Ayant appris de la bouche de ce dernier l’histoire du milan, le roi fort mécontent révoqua l’astrologue qui n’avait pas su prédire l’incendie. Moralité : la vérité n’est pas bonne à dire. Toutefois, un astrologue menteur est un imposteur. Le chroniqueur, quant à lui, a fini de dire la vérité sur « la civilisation judiciaire khmère », chers auditeurs, au revoir, bonnes vacances et à bientôt.
ព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានព្រឹត្តិបត្រព័ត៌មានប្រចាំថ្ងៃនឹងអាចឲ្យលោកអ្នកទទួលបាននូវព័ត៌មានសំខាន់ៗប្រចាំថ្ងៃក្នុងអ៊ីមែលរបស់លោកអ្នកផ្ទាល់៖
ចុះឈ្មោះ